Tarihin büyük dönüm noktalarından birini temsil eden bu efsanevi cümle, her 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı’nda bir kez daha hatırlanıyor ancak Cumhuriyet’in 100.yılı olduğu için daha özel bir anlam taşıyor. Peki, Efendiler yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz sözü nasıl söylendi bu sözün hikâyesi nedir?
EFENDİLER YARIN CUMHURİYETİ İLAN EDECEĞİZ
24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması, Türkiye’ye “bağımsız devlet” unvanını kazandırdı. Ancak, bu yeni bağımsız devletin rejimi ve cumhurbaşkanının seçimi hala netlik kazanmamıştı ve dış devletler tarafından tanınma süreci devam ediyordu.
Dışarıdan gelen baskılar ve 27 Ekim 1923’te İcra Vekilleri Heyeti’nin istifası, Meclis’in güvenini kazanabilecek bir kabine listesinin oluşturulamamasına yol açtı. Bu durum, Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşlarını 28 Ekim 1923’te bir araya getirdi. Mustafa Kemal Paşa, Çankaya Köşkü’nde İsmet Paşa, Ali Fuat Paşa, Halit Paşa ve Kemalettin Sami Bey’i ağırladı. O gece yaşananlar, Nutuk kitabında şu şekilde anlatılıyor:
“Akşam olmuştu ve Meclis binasından Çankaya’ya gitmek üzere ayrılırken, koridorlarda Kemalettin Sami ve Halit Paşa’nın beni beklediğini gördüm. Ankara’dan ayrılırken bu ziyaretlerini gazetede “Bir Uğurlama ve Bir Karşılama” başlığı altında okumuştum, ama henüz onlarla görüşmemiştim. Geç vakitlere kadar beni beklediklerini öğrendikten sonra, akşam yemeğine katılmalarını, Milli Savunma Bakanı Kazım Paşa aracılığıyla ilettim. İsmet Paşa, Kazım Paşa, ve Fethi Bey de Çankaya’ya benimle birlikte gelmelerini rica ettim. Çankaya’ya vardığımda, Rize Milletvekili Fuat ve Afyonkarahisar Milletvekili Ruşen Eşref Bey’lerin beni görmek için gelmiş olduklarını fark ettim ve onları da akşam yemeğine davet ettim.”
Yemek sırasında: ‘Efendiler yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz’ dedim. Orada bulunan arkadaşlar, derhal düşünceme katıldılar. Yemeği bıraktık. O dakikadan itibaren, nasıl hareket edileceği konusunda kısa bir program yaparak arkadaşları görevlendirdim. Yaptığım programın ve verdiğim talimatın uygulanışını göreceksiniz.
Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa ile birlikte 1921 Anayasası’nın bazı maddelerini değiştiren bir kanun tasarısı hazırladı. Bu tasarı ertesi gün saat 10.00’da Meclis’e sunuldu. Hükümetin yeniden kurulması ve devamlılığı konusu büyük bir endişe kaynağıydı. Heyet bu konuda anlaşamayınca Mustafa Kemal Atatürk’e başvuruldu. Atatürk, Çankaya’daki evindeyken Parti Meclisinin toplantısına katıldı.
Kürsüde yaptığı konuşmada 1921 anayasasının bazı noktalarının açıklığa kavuşturulması gerektiğini belirtti ve bu şekilde uyumlu bir hükümetin kurulabileceğini vurguladı. Yasa tasarısı tekrar Meclis’e sunulduğunda heyet içinde tartışmalara yol açtı.
İsmet Paşa, tartışma sırasında şunları söyledi: “Parti Başkanının teklifi kesinlikle kabul edilmelidir. Dünya, bizim bir hükümet şekli üzerinde görüştüğümüzü biliyor. Bu görüşlerimizi bir sonuca bağlamak ve açıklamak, güçsüzlüğü ve karmaşayı devam ettirmekten başka bir şey değildir. Bir deneyimimden bahsedeyim. Avrupa diplomatları beni uyararak ‘Devletin başkanı yoktur’ dediler. ‘Şu anki idare şeklinize göre başkan, Meclis Başkanı’dır. Yani siz, başka bir başkan bekliyorsunuz demek.’ Avrupa’nın düşüncesi budur.
Ancak biz böyle düşünmüyoruz. Millet, egemenliğini ve kaderini fiili olarak eline almıştır. O halde bunu hukuki olarak dile getirmekte neden tereddüt ediyoruz? Başbakanın seçilebilmesi için, Gazi Paşa Hazretleri’nin teklifinin yasalaşması gereklidir. Yaygınlaşmış bir eksikliği devam ettirmenin bir anlamı yoktur. Parti, millete karşı yüklenen sorumluluğun gereğini yerine getirmelidir.”
Abdullah Azmi Efendi’nin “Mesele önemli, görüşmelere devam edilmeli” şeklindeki itirazına rağmen teklif, “Yaşasın Cumhuriyet!” sesleriyle kabul edildi. Ardından yapılan Cumhurbaşkanlığı oylaması sonucunda 158 milletvekili, Mustafa Kemal Atatürk’ü Cumhurbaşkanı olarak seçti.
EFENDİLER YARIN CUMHURİYETİ İLAN EDECEĞİZ SÖZLERİ