Şırnak’ın Osmanlı idarî yapısında kendi adıyla dâhil olmasına XIX. yüzyılın ortalarında rastlanmaktadır. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde yapılan araştırma ve incelemeler neticesinde “Şırnak” adına ilk defa 14 Aralık 1853 tarihli Zaho sancağının umur-ı tahsiliye ve ihzariyesinde (vergileri toplayan) görevli olan askerlere ait künye defteri kayıtlarından ulaşılmaktadır. Defterde Şırnak doğumlu olan dört asker ismi kaydedilmiştir. Askerlerin künyeleri şu şekildedir: Şırnaklı orta boylu sarı bıyıklı Ömer bin Mehmed sin (yaş) 30, Şırnaklı orta boylu kara sakallı Timur bin Kasım sin (yaş) 30, Şırnaklı orta boylu kara bıyıklı Ali bin Mustafa sin (yaş) 30 ve Şırnaklı orta boylu sarı bıyıklı Abbas bin Hasan sin (yaş) 38 (BOA, ML. MSF. d.., Dosya No: 10692, s. 4).

Belge 1.

Sahip olduğu idari statü bakımından Şırnak adına ilk defa 12 Aralık 1854 (h. 27 rebi‘ü’l-evvel 1271) tarihli bir tezkirede rastlanılmıştır. Aşiretler arasında meydana gelen bir olayla ilgili olan bu tezkire de Şırnak, “Mardin sancağına tabi Hacı Behram kazası dâhilinde kâin Şırnak nahiyesi” olarak ifade edilmiştir (BOA, İ. MVL. Dosya No: 321, Gömlek No: 13643, 21.Ra. 1271. (M. 12.12.1854). Belgede nahiye idari birimi olarak ifade edilen Şırnak’ın bu tarihten önce kurulduğu muhakkaktır. Bu dönemde, Şırnak nahiyesinin birçok köyün birleşmesinden meydana geldiği ve nüfusunun da 2000-5000 arasında olduğu tahmin edilmektedir.

Tanzimat’tan sonra taşra idaresinde yapılan reformlar sonucunda yeni kaza birimlerinin kurulması gerekli görülmüştür. Osmanlı Devleti’nde, doğudaki aşiretleri kontrol altına almak, vergilerin vaktinde toplanmasını sağlamak ve Gayrimüslimlerin kaza meclislerinde temsil edilmelerini sağlamak üzere yeni kaza birimleri kurulmuştur. Bu dönemde hem aşiretlerin fazla olduğu hem de Gayrimüslim halkın yoğun olarak yaşadığı Diyarbekir ve çevresinde de idari anlamda değişikliğe gidilerek yeni idari birimlerin kurulduğu görülmektedir. Kurulan bu yeni idari birimlerden biri de Şırnak kazasıdır. H.11 rebiülevvel 1276/m. 8 Ekim 1859 tarihinde, Şırnak aşireti reisi Ağa-yı Sor’un zevcesi Meryem Hatun tarafından yazılan bir belgede Şırnak’ın bu tarihte kaza statüsünde idare edildiği anlaşılmaktadır. Belgede; “Diyarbekir eyaleti dâhilinde Şernih kazası” ifadesi yer almaktadır (BOA. A.}MKT.NZD., Dosya No: 313, Gömlek No: 5). (Devamı gelecek)